Η «Αφροδίτη με το βιβλίο» · μια επανεξέταση
The “Aphrodite with the book” revisited
L'"Aphrodite au livre" revisitée
Résumé
Τα έξι ειδώλια του τύπου γνωστού ως « Αφροδίτη με το βιβλίο », που συλλέχθηκαν σε τάφους και ιερά, οργανώνονται σε μια κοροπλαστική σειρά τριών γενεών, με ευρεία γεωγραφική διανομή μέσω τοπικών δευτερογενών εκμαιεύσεων. Ορισμένα ειδώλια που έχουν στο παρελθόν λανθασμένα συσχετιστεί με αυτή την σειρά πρέπει να απορριφθούν. Πρόκειται πράγματι για αττικό επίτευγμα, αλλά η χρονολόγησή του, που τελικά τοποθετήθηκε στο δεύτερο τέταρτο του 4ου αιώνα, πρέπει να αναχθεί, με βάση αρχαιολογικά και στιλιστικά κριτήρια, στον πρώτο κλασικισμό, στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα. Το ένα ή το άλλο στοιχείο της μοναδικής και πολύπλοκης εικονογραφίας της αντιτίθεται στην ταύτισή της με κάθε μια από τις Αφροδίτες που έχουν προταθεί μέχρι σήμερα ή ακόμη και με την ποιήτρια Σαπφώ. Από την άλλη πλευρά, σωστά ερμηνευμένα, όλα τα σύμβολα αυτής της εικόνας μιας νεαρής γυναίκας –η χειρονομία της αποκάλυψης, ο Έρωτας που τη συνοδεύει, το δέντρο δίπλα της, ο βράχος που χρησιμεύει ως κάθισμα και το δίπτυχο που κρατάει, μεταφορά του γυναικείου εφηβαίου– συνθέτουν την γενική αναπαράσταση μιας νύμφης, μιας νεαρής συζύγου και μελλοντικής μητέρας. Αυτή η ανάγνωση είναι κατάλληλη τόσο για αναθηματική όσο και για ταφική χρήση. Πολύ της εποχής της, αλλά πολύ μαθημένη, αυτή η εικονογραφία δεν ήταν προφανώς πολύ επιτυχημένη.
Six terracottas of the type known as the “Aphrodite with a book,” found in graves and sanctuaries, can be classified in a three-generation coroplastic series that was widely distributed geographically by means of surmoulage. It now is evident that some terracottas that mistakenly have been linked to this series must be excluded. This type is indeed an Attic creation, but its dating, originally assigned to the second quarter of the fourth century, must be raised on the basis of archaeological and stylistic criteria to the last quarter of the fifth, the period of the first classicism. A number of the components of its unique and complex iconography precludes its identification with any of the Aphrodites proposed so far, or even with the poetess Sappho. On the other hand, correctly deciphered, all the symbols evident in this image of a young woman—her gesture of unveiling, the Eros that accompanies her, the tree beside her, the rock that serves as her seat, and the diptych she holds, a metaphor for the female pubis—make sense together as a generic representation of a nymphe, a young bride and future mother. This reading is suitable for both votive and funerary use. Very appropriate for its time, but possibly too erudite, this iconography was obviously not very successful.
Les six figurines désormais connues du type de l’« Aphrodite au livre », recueillies dans des tombes et des sanctuaires, se classent en une série coroplathique de trois générations, géographiquement largement diffusée par surmoulages locaux ; il faut en écarter quelques objets anciennement rapprochés de façon erronée. Il s’agit bien d’une création attique, mais sa datation, que l’on avait fini par situer dans le deuxième quart du ive siècle, doit être remontée, sur critères archéologiques et stylistiques, au premier classicisme, dans le dernier quart du ve siècle. L’un ou l’autre des composants de son iconographie unique et complexe s’oppose à son identification avec chacune des Aphrodites proposées jusqu’à maintenant ou même avec la poétesse Sappho. En revanche, correctement déchiffrés, tous les symboles de cette image de jeune femme – son geste du dévoilement, l’Éros qui l’accompagne, l’arbre à côté d’elle, le rocher qui lui sert de siège, le diptyque enfin qu’elle tient, métaphore du sexe féminin – font sens ensemble pour composer une représentation générique de nymphè, de jeune épouse et mère en puissance. Cette lecture s’accommode d’un usage votif aussi bien que funéraire. Bien de son époque mais trop savante, cette iconographie n’a manifestement guère connu de succès.